De bijzondere leeszaal in het Coöperatiehof

Datum: 1 september 2025 / Editie: Augustus 2025 / Auteur(s): Josje van der Sloot

Twee keer per uur klonk de klok in de toren: de leeszaal had de kerk vervangen.

De rust, de laagbouw en de ovale tuin met een laag hekje: na meer dan negentig jaar ademt het Coöperatiehof nog altijd de sfeer van een dorpje. Woningbouwvereniging De Dageraad en de Vereeniging Bouwmaatschappij tot Verkrijging van Eigen Woningen (VBVEW) lieten in 1925-1928 een complex neerzetten van 164 woningen, zeven winkels en drie kleine werkplaatsen. Het valt nauwelijks op, zo tussen de Burgemeester Tellegenstraat en de Lutmastraat: een buitenring met hoogbouw en een binnenring met laagbouw, het Coöperatiehof. De leeszaal in oudroze baksteen en met een hoog oranje dak trekt de aandacht. De daklijst loopt licht omhoog, wat doet denken aan een Chinees theehuis. Van boven kijkt de bijzondere klokkentoren op ons neer.

Midden in het plantsoentje staat een eerbewijs aan Lucas van Buuren, de man zonder wie het Coöperatiehof er niet was gekomen: een grote granieten bol op een kompasroos. Hij was 47 jaar bestuurslid en later voorzitter van de VBVEW, waar leden tegen inleg van een dubbeltje per maand op termijn een eigen woning konden bemachtigen (nu De Key). In 1926 had de gemeente een garantielening verstrekt voor de bouw van 178 woningen. Michel de Klerk en na diens dood in 1923 Piet Kramer ontwierpen de aangrenzende woningbouw van De Dageraad in de Pieter Lodewijk Takstraat. Kramer mocht aansluitend aan de slag met het Coöperatiehof. In de opdracht stond dat er ook een lees- en vergaderzaal moest komen, evenals een monument ter herinnering aan burgemeester Jan Willem Tellegen (1859-1921), die veel betekend had voor de sociale woningbouw.

Sleutel naar wijsheid
Kramers lees- en vergaderzaal straalde in alles uit dat dit plek was waar het om verheffing en verrijking van de geest ging en waar de buurtbewoners konden samenkomen. Vier kunstenaars werkten eraan mee: de schilder en graficus Peter Alma en de drie beeldhouwers Driekus Jansen van Galen, Chris van der Hoef en Jan Trapman.

Trapman maakte een gevelsteen met zeven boeken die symbolisch het vergaren van kennis weergeven. Op het middelste boek staat het woord ‘leeszaal’. Onder de boeken ligt een grote sleutel met zeven tanden: de sleutel die de deur naar wijsheid opent. Het getal zeven slaat op de zeven ‘artes liberales’, de vakken (astronomie, muziek, grammatica, geometrie, welsprekendheid, redeneerkunst en rekenen) die aan de middeleeuwse universiteiten aan de ‘vrije mens’ werden gedoceerd. De boeken worden geflankeerd door twee bomen waar een slang omheen kronkelt die snoept van de kennis van de boom van goed en kwaad.

Peter Alma maakte in 1930 voor de leeszaal vijf muurschilderingen. Als communist meende hij dat kunst in dienst moest staan van maatschappelijke vooruitgang. Hij beeldde onderwerpen af die hij in de rubrieken in de catalogus van de leeszaal vond, zoals volkeren in de wereld en toegepaste wetenschappen en techniek. De muurschilderingen zijn verdwenen. Alma is later vooral bekend geworden door zijn grote wandschilderingen in het Amstelstation.

Tekening, getiteld ‘Verschillende volkeren’ gemaakt door Peter Alma en geplaatst in de leeszaal van het Coöperatiehof. Symbool voor de internationale solidariteit achter het socialisme. Beeld: beeldbank stadarchief Amsterdam.

Het gebouw kreeg veel belangstelling van sociaal werkers en buitenlandse architecten. Het bibliotheekinterieur was voor iedereen een verrassing. Ruim opgezet, de leeszaal smaakvol en huiselijk gemeubileerd met 22 zitplaatsen (die vooral ’s avonds vaak bezet waren) en in de uitleenbibliotheek de boeken in een open opstelling, met zitjes tussen de boekenkasten.

Rigoreuze opknapbeurt
Eind 1929 stonden er 982 lezers ingeschreven van wie 229 jongeren tussen twaalf en achttien jaar; in november dat jaar ging ook een jeugdbibliotheek van start. Er waren boekententoonstellingen en een expositie ‘Natuurleven in ’t voorjaar’, met aandacht voor ‘‘het kostelijke bezit van onze stadparken”. Een jaar later was het aantal leners opgelopen tot 1483. In 1932 kregen de vele Joodse bewoners in de wijk een eigen Joodsche Boekerij in het Coöperatiehof met populairwetenschappelijke werken en Joodse literatuur. Gangmaker was Jeremias Hillesum, veertig jaar lang conservator van de Bibliotheca Rosenthaliana in de Universiteitsbibliotheek. De boekerij was een kort leven beschoren. Al kort na de bezetting werden bibliotheken voor Joden verboden.

Na de oorlog herstelde de bibliotheek zich langzaam. Er was weinig geld voor leeszalen waardoor de collectie niet vernieuwd werd. Hier kwam in 1965 verandering in. Na een rigoureuze opknapbeurt kende de leeszaal een spectaculaire groei in zowel het ledental (27%) als het aantal uitleningen (12%). Veel klassen kwamen langs en ook steeds meer buitenlandse kinderen. Een grotere en comfortabelere plek werd gezocht en gevonden in de voormalige bioscoop Cinetol in de Tolstraat. In 1984 was de verhuizing. Het oude gebouw biedt nu onderdak aan een reclameontwerp- en adviesbureau. De klok in het Coöperatiehof luidt nog altijd tweemaal per uur.

---

Josje van der Sloot Studeerde Geschiedenis en is Docent NT2.
Met dank aan Elsbeth de Vlieger (ex-bibliothecaris) en Ton van Laar (tweede bibliothecaris centrale OBA).
De openbare bibliotheek is inmidddels gevestigd in het cultuurcluster Tolstraat. Zie dit artikel