Een gegraven Amstel?

Datum: 18 april 2025 / Editie: April 2025 / Auteur(s): Evelien Mellink

Kijkend op de kaart van Amstelland, zie je dat veenriviertjes als Gein, Waver, Gaasp en Amstel behoorlijk door het landschap kronkelen, behalve het stuk Amstel waar De Pijp aan grenst. Tot aan de Omval meandert de Amstel net als andere veenrivieren maar daarna volgt een lang recht stuk en komt er pas bij de Stopera weer een bocht. Is dat toeval of is er een verklaring voor? Tijd om hier nader op in te gaan.

In de jaren zeventig kwam een hoogleraar uit Wageningen met de veronderstelling dat het stuk Amstel tussen de Omval en de Blauwbrug gegraven was, een kanaal dus. Al is de discussie hierover zeker nog niet gesloten, wordt tegenwoordig vrij algemeen aangenomen dat dit stuk Amstel gegraven is.

Geen geschreven bronnen
Aangezien er geen geschreven bronnen bestaan die deze veronderstelling kunnen bevestigen, probeert men de geschiedenis van de rivier te lezen aan de hand van verschillende bodemlagen en meegevoerd organisch materiaal. Het gaat bijvoorbeeld om rivierafzettingen, zoals slib, maar ook om lang vergane plantenresten. Simpel gezegd, als dit stuk Amstel zo’n duizend jaar geleden gegraven is, kunnen er nooit rivierafzettingen van meer dan duizend jaar geleden gevonden worden of plantenresten die alleen bij rivieren voorkomen.

De Noorder- en Zuider-Amstel
Voordat Amsterdam bestond was dit een groot veenmoeras. Dit gebied werd zo’n duizend jaar geleden ontgonnen door op regelmatige afstand van elkaar slootjes te graven, die op de Amstel afwaterden. In die tijd zou ook het rechte stuk Amstel gegraven zijn. Een andere theorie is dat dit ‘Amstelkanaal’ pas rond 1200 gegraven is, maar wel voordat de Dam er was.

Volgens deze theorie waren er eerst twee veenriviertjes, die pas later de Amstel zouden vormen, voor het gemak de Noorder- en de Zuider-Amstel genoemd. De Noorder-Amstel ontsprong ter hoogte van het Waterlooplein en stroomde naar het noorden via het huidige Rokin en Damrak. De Zuider-Amstel ontsprong bij de Omval en stroomde een andere kant op.

Deze twee veenriviertjes zijn toen door het graven van een kanaal met elkaar verbonden. Helemaal recht loopt dit stuk Amstel niet, want in het midden zit een knik. Vermoed wordt dat men vanaf beide kanten begonnen is met graven, maar dat de delen niet op elkaar aansloten. Het stukje Amstel tussen ongeveer de Tolstraat en de Van Ostadestraat verbond beide delen met elkaar, waardoor die knik is ontstaan. Dat dit zeker een mogelijkheid is, bewijst een soortgelijk kanaal met een knik, waarvan uit geschreven bron wel bekend is dat die twee riviertjes verbond.

Niet vergezocht
Dat het idee van een gegraven stuk Amstel niet vergezocht is en men daar rond 1200 al toe in staat zou zijn geweest, bewijst een immense waterstaatkundige operatie, waarvan wel documenten bewaard zijn gebleven. Nadat omstreeks 1100 de monding van de Oude Rijn bij Katwijk verzandde, konden de riviertjes die erop afwaterden hun water niet meer kwijt, waardoor het land overstroomde. Men heeft toen de hele afwatering naar het noorden verlegd, naar de uitwaterende sluizen bij Spaarndam en de Vecht. Mogelijk is als onderdeel van die operatie toen ook het rechte stuk Amstel gegraven.

Zeker weten zullen we dat misschien nooit, maar zeker is wel dat het uitzicht heel anders was geweest als hier geen Amstel was geweest.